چهارمین نشست تخصصی همایش بین‌المللی «جایگاه زن در تمدن ایران و اسلام»، با محوریت: «زنان و اهمیت سلامت و خود مراقبتی»، 18 تیرماه 1399، در تالار محتشم بنیاد ایرانشناسی به صورت مجازی برگزار شد. به گزارش روابط عمومی بنیاد ایرانشناسی، این نشست تخصصی با حضور دکتر محمدرضا شمس اردکانی، نماینده کمیته تاریخ تمدن اسلام و ایران در شورای عالی انقلاب فرهنگی، دکتر مژگان تن‌ساز، استاد دانشگاه شهید بهشتی،‌ دکتر آرمان زرگران، معاون امور بین‌الملل دانشکده طب سنتی دانشگاه تهران،‌ دکتر مهرداد کریمی، معاون طب سنتی وزارت بهداشت، خانم دکتر امینه آتر، عضو انجمن پزشکی اروپا، همراه بود.
در ابتدای این نشست دکتر شمس اردکانی ضمن قدردانی از تلاش موثر بنیاد ایرانشناسی در برگزاری همایش فاخر و پویا «نقش زن در تمدن ایران و اسلام»، گفت: نقش زنان در بحث سلامت و خود مراقبتی با شیوع ویروس کرونا، حائز اهمیت است. در این راستا وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی و کادرهای درمانی و خدماتی توانستند کارنامه زرین بسیار موفقی از خود به جای گذارند و جمهوری اسلامی ایران در حوزه سلامت به خوبی درخشید و ان‌شاءالله در ادامه مبارزه با کرونا به مدد الهی موفق خواهند بود.
وی در ادامه با اشاره به سخن امام خمینی (ره)، افزود: "مرد از دامان زن به معراج می‌رود"، تمدن‌ها برآمده از فرهنگ‌ها هستند و ما در حوزه نقش زنان در ادبیات، تاریخ و فرهنگ ایران و اسلام مثال‌ها و مصادیق بی‌نظیری داشته‌ایم. در راستای شکل‌گیری فرهنگ در یک جامعه زنان و مادران با انتقال سینه به سینه فرهنگ به فرزندان خود، فرهنگ‌سازی و تمدن‌سازی کرده‌اند.
در ادامه نشست دکتر تن ساز، با اشاره به کاهش رشد جمعیت در جهان به اهمیت سلامت باروری زنان پرداخت و این چنین بیان داشت: با توجه به کاهش رشد جمعیت در جهان که از 5 کودک به ازای هر زن به 7/2 کودک رسیده‌ایم و در ایران با توجه به افزایش سن باروری خانم‌ها با بحران جدی‌تر مواجه هستیم، استفاده از ظرفیت طب مکمل در کنار طب روز می‌تواند به بارداری موفق کمک کند. در طب سنتی ایران قبل از ورود به هر بیماری در افراد باید به کلیت بیماری بر مبنای اصلاح شش اصل ضروری: «آب و هوا»، «خوردنی‌ها و آشامیدنی‌ها»، «ریزمغذی‌ها و مواد غذایی»، «حرکت و سکون»، «خواب و بیداری و احتباس و استفراغ»، «اعراض نفسانی»، توجه کرد و سلامت باروری زنان نیز به همین صورت بررسی می‌شود.
وی افزود: توجه به سن باروری نکته مهمی است که در «کتاب قانون ابن سینا» سن شروع بارداری زنان را در زیر ۱۵ سال پرخطر و خاتمه بارداری را تا دوره یائسگی ذکر کرده است. مطالعات ثابت کردند که سن بالای ۳۵ سال افت شدید باروری در خانم‌ها را به وجود می‌آورد که باید به این نکته توجه کرد.
دکتر تن‌ساز نقش نجوم و معنویت در بارداری را با توجه به طب سنتی عنوان و بیان کرد: در طب سنتی احادیث بسیاری در خصوص اثرات کواکب روی بارداری خانم‌ها ذکر شده است. نقش معنویت و اراده خداوند و دعای پدر و مادر برای فرزنددار شدن در باروری زنان با توجه به مطالعات صورت گرفته نیز قابل بررسی می‌باشد.
وی ویژگیهای زنان دارای قدرت باروری بالا از دیدگاه ابن سینا (لقوه یا زن زودبارگیر) را «رنگ چهره مناسب»، «وزن مناسب»، «خون قاعدگی معتدل (نه رقیق و نه غلیظ و آبکی) و ترشحات رحمی نرمال»، «آناتومی رحم سالم»، «گوارش و هضم و دفع مناسب»، «هیکل و اندام مناسب (چاق و لاغر نباشد و بدون چاقی شکمی)»، برشمرد و در پایان تأکید کرد: برای زنی که قصد بارداری دارد توصیه می‌شود تا سه ماه قبل از اقدام، شرح‌حال و معاینه و آزمایشات روتین از دیدگاه طب رایج، شرح‌حال مزاجی و اعضا رییسه و رحم از دیدگاه طب سنتی، معاینه دندان‌ها، معاینه شکمی و بررسی اسپاسم‌های شکمی، اصلاح اختلالات موجود و شروع مصرف یدوفولیک را انجام دهد.
در ادامه نشست دکتر زرگران، در خصوص نقش زنان در سلامت جامعه با نگاه به پیشینه تمدنی و فرهنگی ایران سخنرانی کرد و گفت: «پروشات» ملکه هخامنشی، دستاوردهای بزرگی را در حوزه سیاسی برای ایران به ارمغان آورده است و ما در دوره ساسانی آذرمی‌دخت و پوراندخت را در نقش پادشاهان زن ساسانی داریم. در یافته‌های تخت جمشید و بر اساس اسناد مالی که به دست آمده زنان دوشادوش مردان در ساخت تخت جمشید و بخش‌های مختلف اداری و اجتماعی نقش ایفا کرده‌اند. در قوانین دوره ساسانی برای نقش اجتماعی زنان همچون حق مالکیت، جایگاه اجتماعی آنها حقوقی همچون مرخصی زایمان، بیمه و موارد متعدد دیگری که ما این حقوق را از جوامع امروزی انتظار داریم، تعیین شده است.
وی با اشاره به نقش تاریخ ساز زنان در حوزه سلامت تمدن‌های باستانی ایران، افزود: در متنی مربوط به کتاب «دبستان مذاهب»، به بیمارستان‌های دوران ساسانی اشاره شده است که در هر شهری بیمارستان دولتی به مفهوم بیمارستان حکومتی وجود دارد. بخش زنان و مردان در آن جداست که پزشکان و کادر درمانی این بخش زنان هستند. در کتاب «تاریخ یعقوبی» نیز به زنان حجامت‌گر اشاره می‌کند و این حقوق زنان را نشان می‌دهد که زنان در کادر درمان نقش فعالی داشتند و می‌توانستند در آن دوران سواد بیاموزند و رشد کنند و حتی پزشک شوند. در کتاب «ماتیکان هزار دادستان (دوران ساسانی)» نیز سه زن با یک قاضی مرد مباحثه علمی می‌کنند و این نشان دهنده نقش و جایگاه مهم زنان در آن دوره است. بازگشت به این نگاه فرهنگی و تاریخی می‌تواند نقش و حضور زنان در حوزه سلامت در جامعه را پویاتر کند.
در ادامه نشست خانم دکتر امینه آتر، از طریق ارتباط زنده تصویری در نشست حضور داشت و سخنرانی کرد. وی گفت: من زندگی یک زن را به 4 مرحله تقسیم می‌کنم؛ قبل از بلوغ، در طول بلوغ، بعد از بلوغ و سنین پیری. در هر مرحله زن نقش متفاوتی به عهده دارد. به عنوان یک دختر، مادر، مادر بزرگ، همسر و خواهر بنابراین هر نقش خود شامل چند نقش در مفاهیم مختلف است، چه در جامعه، چه در حفاظت از سلامت، چه در حفظ وضعیت مالی و چه در صیانت از روابط. این درست مثل زمانی است که ما در مورد عناصر اصلی زندگی در نگاه ابن‌سینا صحبت می‌کنیم، یعنی غذا، آب، محیط زیست، آب و هوا، قدم زدن، صحبت کردن، خوابیدن و بیداری. اگر زنان کمتر از 4 الی 6 ساعت بخوابند،‌ فکر کردن در مورد موقعیت موجود برایشان دشوار است. بنابراین خواب نقش مهمی ایفا می‌کند. خواب صرفاً به معنی به خواب رفتن نیست بلکه باید شامل خواب راحت و بدون فکر کردن باشد.
ما باید نه تنها به چیزی فکر کنیم که وارد بدن خود می‌کنیم، بلکه باید به خروجی آن هم فکر کنیم، به عنوان مثال به روندهای جذب و دفع، تعرق و یا زایمان اشاره می‌کنم. در این زمینه کوچکترین عمل در هضم، حائز اهمیت است.
می‌گویند که دخترها نباید عاشق بشوند و پسرها نباید گریه کنند. اما اینها دو عکس‌العمل عاطفی برای دو جنس است. هم پسرها و هم دخترها باید گریه کنند. من مایلم که به چهار عمل طلائی اشاره کنم؛ عشق، آواز خواندن، لبخند زدن و گریه کردن. این چهار عمل در تطابق با یکدیگر هستند.
اگر شما به خاطر غذای بدی که خورده‌اید معده درد بگیرید، نمی‌توانید تمرکز کرده و یا صحبت کنید. بنابراین من این امور را به چهار مرحله مختلف زنانگی که شامل دوران پیش از بلوغ است ربط می‌دهم.
وقتی ما به دختران آموزش می‌دهیم، باید بگوییم که عادت ماهانه و تغییرات هورمونی فقط باعث جوش زدن صورت نمی‌شود بلکه کل بدن دچار تغییر می‌شود. باید به آنها بگوییم که چه غذایی باید بخورند و چقدر باید بخوابند. ما باید به زنان آموزش بهداشت بدهیم و به آنها کمک کنیم که اعتماد به نفس خود را افزایش دهند.
برای مثال آنان باید به اعتماد به نفس فکر کنند "اگر من این روسری را سر کنم بسیار زیبا میشوم." آنها باید از ظاهر خود راضی باشند. آنها باید به خود بگویند که "این منم، ‌من نمی‌توانم بینی یا گونه‌های خود را تغییر دهم." من نمی‌توانم سر خود را عوض کنم، این موارد توسط برنامه ژنتیک هر فرد تعیین می‌شود. در آسیا یک مفهوم رایجی وجود دارد مبنی بر اینکه " اگر پوست روشنی داشته باشید، یعنی زیبا هستید." ولی معنی این امر این است که شما از کمبود ملانین رنج می‌برید. آسیایی‌ها می‌گویند که شما باید موهای سیاه و چشمان آبی داشته باشید. در آسیا برخی موارد و رفتارهای نکوهیده در رابطه با ظاهر و باطن زنان وجود دارد. در رابطه با مسائل نازایی باید بگویم که ما می‌توانیم کودکان را بر اساس تحلیل رفتارها و ویژگی‌های شخصی آنان پیش از بلوغ آموزش دهیم. ما باید به کودکان غذاهای ساده بدهیم. آشپزخانه بهترین مکان برای شروع کار است.
در آغاز تمدن ما، غذاهای خاصی در طول اولین عادت ماهانه به دختران داده می‌شد. این روش بعدها نیز ادامه پیدا کرد. بعد از اقسام دیگری از غذا در طول دوران بلوغ و عادت‌های ماهانه بعدی استفاده می‌شد. نام این فرهنگ بود. فرهنگ، مذهب و سنت نقش‌های بسیار مهمی در زندگی ما ایفا می‌کنند. تمدن ما مانند خانه‌ای برای تعلیم و تربیت عمل می‌کرد. این تمدن مانند یک شبکه بود که امور تربیتی را از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌کرد.
زمانی که زنان کم‌کم به یائسگی نزدیک می‌شوند، دورانی به نام پیش یائسگی وجود دارد که در خلال آن جوش‌های سرسیاهی روی پوست زنان ظاهر می‌شود. برخی خانم‌ها به سالن‌های زیبایی و یا چشمه‌های آب معدنی یا حمام بخار می‌روند تا از شر آنها خلاص شوند. ولی ظهور آنها به دلیل تغییرات هورمونی است. ما باید به خانم‌ها بگوئیم که آنها باید اندام‌های درونی خود را پاکسازی کنند.
مشاوره مهمترین نقش را در این رابطه بازی می‌کند. مشاوره روشی تهاجمی نیست و با روان‌درمانی فرق دارد. تأکید می‌کنم که مشاوره صرف به معنی مشورت کردن است. زمانی که زنان پیش ما می‌آیند، اولین وظیفه ما این است که شرایط و موقعیت آنان را درک کنیم. همچنین ما باید درک کنیم که او با چه حالی از نزد ما به سوی خانواده خود باز می‌گردد. اولین گامی که ما باید در رابطه با استرس انجام بدهیم آموزش است. زنان و مردان با ویژگی‌های خاصی متولد می‌شوند. ما باید یاد بگیریم که چگونه با آنها زندگی کنیم. بار دیگر تأکید می‌کنم که ما باید از درون زیبا باشیم. فرزندان ما باید به زیبایی رشد کنند و با وقار به سنین پیری گام بگذارند. من بطور مداوم در حال تعلیم، مشاوره و دادن اعتماد به نفس به زنان بوده‌ام. ما باید بدانیم چگونه با زنان رفتار کنیم. چگونه به آنان آموزش بدهیم و دستورالعمل‌های ساده را به آنان ارائه کنیم. اگر بتوانید کتابچه‌ای شامل درمان‌ها و دستورالعمل‌های خانگی آماده کنید و اینکه چگونه می‌توان از درون زیبا بود و به زیبایی بزرگ شد و با وقار پیر شد. آن وقت کار بسیار بزرگی انجام داده‌ا‌ید. ما نیازمند تعلیم و آموزش هستیم و صد البته که زنان در مرکز خانواده قرار دارند. البته من تعصب جنسیتی ندارم. اگر زنان بد خلقی کنند، کل خانواده تحت تأثیر قرار می‌گیرد. زیرا این زنان هستند که قطعاً خانه را کنترل می‌کنند. شما نمی‌توانید هیچ کاری را بدون همکاری هر دو انجام دهید. هر دوی آنها باید در کنار یکدیگر باشند.
در پایان این نشست دکتر کریمی،‌ نقش زن در فرهنگ و تمدن ایران را در حوزه سلامت تحت «آیین‌های شفاء» مورد بررسی قرار داد و گفت: در فرهنگ و تمدن ایران به مقام زن توجه بسیار شده است. به عنوان مثال بوسه زدن به پای مادر را می‌توان مصداق این مطلب دانست و آرامشی که از این کار ناشی می‌شود، هدف نهایی تمامی طب‌ها است. این آسودگی و رسیدن به آرامش در کنار یک انیس و مانوسی از جنس زن صورت می‌گیرد. در مردم‌شناسی پزشکی زیرمجموعه‌ای تحت عنوان آیین‌های شفاء داریم. زنان از گذشته تا امروز نقش محوری در پاسداشت و حفظ سلامت مردم داشته‌اند. در طب سنتی برای آنکه امکانات درمانی صورت بگیرد پاکسازی رکن اساسی دارد که باعث ایجاد سلامت خواهد شد.
وی با اشاره به شیوه‌های مختلف آیین‌های شفا در طب سنتی، افزود: در آیین‌های شفا برای اینکه اثری در روح و جان یک فرد بنشیند و اثرپذیر باشد به مدت چهل روز چله‌نشینی می‌کنند که این چله‌نشینی و در پس آن تطهیری که انجام می‌شود می‌تواند موجبات درمان را فرآهم آورد. در سرزمین ما پل دخترها و معابد آناهیتا و پاسداشت آنچه در ایران وجود داشت به عنوان عناصر اربعه برای درمان با الهه مادینه و همچنین زنان پیوند جدی داشته است که به صورت آموزه‌های ساده هنوز هم بین مردم وجود دارد.
صدا درمانی در آئین‌های شفاء مانند زار درمانی که نقش محوری را ماماهایی ایفا می‌کنند و در روند درمان بیمار، اصواتی گفته می‌شود. همچنین آیین‌های شفایی وجود دارد که برگرفته از لالایی مادران است، که نقش اساسی در حفظ صحه هماهنگی در عملکرد ذهن و جسم دارد که این لالایی‌ها در سرزمین ما و سراسر دنیا وجود دارد.
آموزش و تدام آن در آیین‌های شفا در بین زنان رخ می‌دهد که به عنوان مثال شهناز طبیب که میراث‌دار دانشی در حوزه باروری و ناباروری است و این میراث را سینه به سینه زنان به نسل آینده خود تداوم می‌دهند.
قصه‌های اساطیری با جریان‌های دوا و شفا رخ داده است که نمونه بارز آن «آل» و «ام السبیان» است که در متون طب سنتی، ام السبیان حالت تشنج کودکان است. در اینجا مادر برای جلوگیری از بروز بیمارهای و جلوگیری از نمود ترس درونی خود مبنی بر اینکه در روند زادآوری فرزند خویش آسیبی وارد نشود، مراسمی را به صورت آیین‌های مختلف برای دفع این بیماری و ترس اجرا می‌کنند.
قصه‌گویی از دیگر نمونه‌های آیین‌های شفاء در طب سنتی است. در قصه‌های شهرزاد قصه‌گو می‌بینیم که در طی 40 روز با داستان‌گویی شاه را به سلامت نزدیک می‌کنند.
غذا در آیین‌‌های شفا با برگزاری آیین‌هایی همچون سفره حضرت رقیه (ع) و حضرت ابوالفضل (ع) که معمولا به نیت شفاء یک فرد و گرفتن یک حاجت در مجالس زنانه رخ می‌دهد و وجود زنانگی در این آیین‌ها دیده می‌شود و نقش محوری با یک زن است و شفاء مقدس از طریق زن انتقال پیدا می‌کند. در این راستا می‌تواند به مستند «فاطیما» که به لطف مستندسازان در ایران شناخته شده،‌ اشاره کرد.