پنجمین نشست تخصصی همایش بین‌المللی «جایگاه زن در تمدن ایران و اسلام»، با محوریت: «نقش زنان در احیاء و ترویج میراث فرهنگی ناملموس»، صبح روز یکشنبه 22 تیرماه 1399، در تالار محتشم بنیاد ایرانشناسی به صورت مجازی برگزار شد.
به گزارش روابط عمومی بنیاد ایرانشناسی، در این نشست دکتر آتوسا مومنی، عضو کمیته علمی همایش، دکتر ژانت بلیک، مدیر گروه حقوق بشر دانشگاه شهید بهشتی،‌ دکتر شیدا مهنام، دبیر علمی همایش، خانم دکتر نوریکو آی‌کاوا،‌ رئیس کمیته مشورتی میراث ناملموس جهانی، خانم دکتر آنا آورجولیاک، رئیس کرسی حقوق میراث فرهنگی یونسکو دانشگاه سیدنی استرالیا، به ایراد سخنرانی پرداختند.
در ابتدای نشست دکتر مهنام ضمن اشاره به نشست‌های برگزار شده همایش، در خصوص نقش زنان در احیاء میراث فرهنگی ناملموس گفت: در سلسله نشست‌های تخصصی این همایش به ریاست آیت‌ا... سیدمحمد خامنه‌ای و همکاری اعضاء شورای سیاست‌گذاری و کمیته علمی تا به امروز، موضوعات متفاوتی در خصوص نقش زنان در عرصه‌های مختلف اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی مورد بررسی علمی قرار گرفت. بررسی نقش زنان در احیاء میراث ناملموس، با توجه به انتقال سینه به سینه ارزش‌های تمدنی «ایرانی – اسلامی»، توسط زنان با قصه‌‌گویی‌ها و برگزاری آیین‌ها، حائز اهمیت است.
در ادامه نشست دکتر مومنی به تبیین میراث فرهنگی ناملموس پرداخت و اظهار کرد: میراث ناملموس؛ آن دسته از مواریث ارزشمند فرهنگی است که به گونه‌ای در حوزه‌ی عادت‌ها، فرهنگ‌ها، دانش‌ها و مهارت‌هایی قرار می‌گیرند که منجر به خلق شگفتی‌های فرهنگی در سراسر جهان می‌شوند.
اولین و مهمترین تجلیات میراث فرهنگی ‌«کردارهای اجتماعی» یک جامعه است. کردارهای اجتماعی به معنای خرده فرهنگ‌هایی همچون آئین‌ها، سنت‌ها، اعیاد و رسومات مربوط به زیبایی‌ها، ناکامی‌ها، تولد، مرگ، ازدواج و غم است و همچنین نحوه برخورد انسان در مواجهه با هریک از این اتفاق‌ها که به جبر در زندگی انسان وجود دارد.
دومین تجلی میراث فرهنگی، «بیان شفاهی» است و مرتبط با تمام احساساتی است که ما در زندگی با افراد خانواده برقرار می‌کنیم و‌ بخش عمده‌ای از آنها بر عهده زنان است. زنان نیمی از جمعیت جامعه بشری را تشکیل می‌دهند و سالهاست بی هیچ ادعایی ایفای نقش می‌کنند. فرهنگ در دامن مادر خلق می‌شود و رشد می‌کند. ما در تلاشیم که زندگی خود را به آرامش برسانیم و در صلح و دوستی زندگی کنیم و این نقش قصه‌گویی‌ها، لالایی‌ها، آواها و نواهای کار است که از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شود و فرصت‌سازی می‌کند.
سومین تجلی میراث فرهنگی،‌ «دانش‌های مربوط به کیهان و طبیعت» است. دانش‌هایی که امروز با توسعه پایدار به دست ما رسیده‌اند. مانند: دانش کشاورزی، قنوات، مدیریت آب، رصد ستارگان و برخی از مهارت‌های وابسته به این دانش‌ها که جهان مدیون این میراث است.
چهارمین تجلی میراث فرهنگی، «مهارت‌ها و صنعتگری سنتی» است. این میراث فرهنگی به عنوان مهارت خلق صنایع دستی در اختیار ماست.
پنجمین تجلی میراث فرهنگی، «هنرهای اجرایی» است. آیین‌هایی مثل آیین پهلوایی، نقالی،‌ قصه‌گویی سنتی که به عنوان میراث جهانی شناخته شده‌اند.
وی در خصوص اهمیت هویت فرهنگی ملت‌ها افزود: رشد جوامع نیازمند معرفی هویت ممتاز فرهنگی ملت‌ها است. توجه به میراث ناملموس در جهان سابقه زیادی ندارد و لازم است که کارشناسان در دنیا با ارائه راهکارهای قانونی و حمایتی در این حوزه کمک کنند.
در ادامه نشست خانم دکتر ژانت بلیک با اشاره به شرایط بحرانی همه‌گیری ویروس کرونا و نقش میراث ناملموس در مدیریت این بحران افزود: پاسخ به این سوال که چگونه میراث فرهنگی ناملموس می‌تواند در شرایط بحرانی امروز، نیازهای روانشناختی اجتماعی و حتی اقتصادی مردم را مدیریت کند؟ به ما نشان می‌دهد که حفظ این میراث برای استفاده از ظرفیت‌های بالقوه آن به نفع افراد جامعه امری ضروری است. قدرت میراث فرهنگی ناملموس به ما در تأمین شیوه‌های زندگی پایدارتر کمک می‌کند. بطور مثال در کشور قرقیزستان افرادی هستند که شروع به تدریس صنایع دستی به ویژه «پارچه نمدی سنتی» به صورت آنلاین کرده‌اند. این کار نه تنها افراد را در طول همه‌گیری این ویروس مشغول نگه می‌دارد بلکه به نوعی حمایت روانی برای بسیاری از زنان با حفظ هویت فرهنگیشان ایجاد می‌کند و می‌تواند از نظر اقتصادی منافع بسیار ارزشمندی را به ارمغان آورد. در این راستا یک کارآفرین ایرانی می‌تواند با استفاده از طرح‌های سنتی ایرانی ماسک بسازد. نمونه دیگر در کشور اسکاتلند، هر پنجشنبه عصر، مردم از خانه‌هایشان بیرون می‌آیند تا برای پزشکان، پرستاران و سایر افراد حرفه‌های دلسوز کف بزنند و به آنها بگویند متشکریم و این‌ها نقش موثر میراث فرهنگی ناملموس را نشان می‌دهد.
وی با اشاره به طرح ایران در کنفرانس عمومی یونسکو گفت: ایران در سال 1999، طرحی را با عنوان «زنان، میراث فرهنگی و توسعه نامحسوس» به كنفرانس عمومی یونسكو پیشنهاد كرد. ایران نقش ویژه و مهم زنان در حفظ میراث فرهنگی برای توسعه جوامع را تشخیص داد. اکنون این میراث فرهنگی ناملموس به رسمیت شناخته شده و از جایگاه مهمی برخوردار است و ما به طور ویژه به نقش آن در توسعه پایدار اذعان داریم لذا در این راستا سازمان یونسکو فصلی جدید در حوزه توسعه پایدار و میراث ناملموس با توجه به کنوانسیون سال 2003 تا 2016 اضافه کرده است، که شامل «برابری جنسیتی» می‌باشد. نقشی که زنان در کنار مردان در ایجاد و انتقال سینه به سینه این میراث به عهده دارند، بسیار نقش ویژه‌ای است و بدون حضور زنان امکان پذیر نیست.
وی با اشاره به آثار منحصر به فرد میراث فرهنگی ایرانی برای ثبت جهانی گفت: در راستای پاسداری از میراث ناملموس در سطح جهانی، همواره جایگاه زنان موضوع مهمی بوده است. متأسفانه این نگرش در سطح بین‌المللی و کشورمان کمتر دیده شده، به طور مثال در فهرست بین‌الملل آثاری از طرح فرش ایران به ثبت رسیده است، اما نقش زنانی که طراح این فرش‌ها بوده‌اند، نمود نداشته است. ما در انگلستان اصطلاحی داریم؛ "کار خیریه کجا شروع می‌شود در خانه" یعنی ما باید با مدیریت صحیح از میراث ناملموس خودمان پاسداری کنیم تا در سطح جهانی مطرح شود.
در ادامه نشست خانم دکتر آنا ورجولیاک، از طریق ارتباط زنده تصویری از کشور استرالیا در نشست شرکت کرد و ضمن تشکر از بنیاد ایران‌شناسی برای برگزاری این همایش با توجه به بحران کنونی جهان در مواجهه با ویروس کرونا، در خصوص اهمیت نقش زنان در حفظ میراث فرهنگی ناملموس گفت: هدف سازمان یونسکو به عنوان نماینده کلیدی و آژانس پیشرو در ایجاد فرهنگ؛ مشاركت در صلح و امنیت از طریق ترویج فرهنگ و ارتقاء حقوق بشر و آزادیهای اساسی بدون در نظر گرفتن نژاد، زبان یا جنسیت و با توجه به قانون اساسی دولت‌ها می‌باشد. با نگاهی به کنوانسیون‌های فرهنگی مصوب یونسکو همچون کنوانسیون «دانش، انسان، تمدن» در سال 1970 و کنوانسیون «میراث جهانی» در سال 2000، می‌بینید که هیچ اشاره‌ای به نقش زنان در میراث فرهنگی به طور خاص نشده و به طور کلی میراث بشر مطرح است. خوشبختانه این موضوع با بخشنامه‌های عملیاتی درحال تغییر است که در این راستا برای اولین بار درکنوانسیون سال 2005 با موضوع: «ارتقاء تنوع عبارات فرهنگی»، به طور ویژه به نقش زنان در جامعه برای ایجاد فرهنگ اشاره شده است.
وی در خصوص اهمیت شناخت نقش زنان در پاسداشت از میراث فرهنگی ناملموس تصریح کرد: یونسکو در زمینه نگهداری از میراث ناملموس از طریق تشویق مشارکت زنان و دختران برای شناخت نقش و سهم خود با سیاست احترام به برابری جنسیتی مداخله کرده است. نقش همه جانبه زنان در ترویج و تولید مثل فرهنگ در تمام جوامع روشن و آشکار است. تعریف فرهنگ و نقشی که در یافتن آن وجود دارد و چگونگی محافظت از آن به دلیل گستردگی منابع فرهنگی دشوار است. با درک پویایی فرهنگ‌ها می‌توانیم از ارتباط آنها و محافظت از نسل‌های آینده اطمینان حاصل کنیم.
در ادامه نشست خانم دکتر نوریکو آیکاوا از طریق ارتباط زنده تصویری از کشور فرانسه، با حضور در نشست، در خصوص منع مشارکت زنان در اجرای هنر نمایشی سنتی به نام «نوگاکو» در کشور ژاپن و اینکه چگونه نوازندگان زن «نوگاکو» در شکستن این تابوی تاریخی موفق شده‌اند،‌ توضیح داد:
«نوگاکو» یکی از بزرگترین برگزارکنندگان هنرهای نمایشی سنتی در ژاپن است که در قرن چهاردهم میلادی در بین اشراف تأسیس شد و از قرن شانزدهم در دوره جنگ داخلی توسط ژنرال‌ها و جنگجویان ارتش توسعه یافت. آنها این هنر را جهت تشویق جنگجویان برای عزیمت به نبرد انجام می‌دادند. بنابراین، نوگاکو منحصراً توسط مردان انجام شده است و شركت زنان در آن را ممنوع کرده بودند که به لطف اراده و پشتکار جدی برخی از زنان، امروز این هنر نمایشی رسماً توسط مجریان زن حرفه‌ای شناخته می‌شود. نوگاکو به عنوان مهمترین دارایی فرهنگی ناملموس به اصطلاح «گنجینه ملی انسانی زنده»، در اوایل سال 1957 به ثبت رسید. یک سال بعد 40 نفر از مجریان مرد نوگاکو به عنوان مجری «دارایی مهم فرهنگی ناملموس»، در این گنجینه ملی زنده ثبت نام کردند و سرانجام در سال 2004 يك بازیگر زن حرفه‌اي نوگاکو به نام آداچي در سن 79 سالگي به عنوان مجري «دارايي مهم فرهنگي ناملموس» به همراه 21 نوازنده زن ديگر ثبت نام كردند. به همین مناسبت، انجمن نوازندگان زن نوگاکو ایجاد شد. امروز 1500 بازیگر نوگاکو از جمله 270 زن عضو این انجمن هستند. نوازندگان زن نوگاکو با تلاش و پشتکار خود ثابت کردند که صلاحیت هنری و فنی آنها به خوبی یا حتی برتر از بازیگران مرد است. آنها انجمن نوازندگان زن نوگاکو را ایجاد کردند تا نیروی خود را متحد کنند که در این راستا کیفیت هنری خاص که فقط توسط مجریان زن قابل اجرا بود، به طور گسترده‌ای شناخته شد و استادان این اجرا که این هنر را به شیوه سنتی به هنرجویان خود منتقل می‌کردند، شروع به رسمیت دادن به کیفیت نوازندگان زن کردند. همچنین برنامه‌های جدیدی که با مجری‌های زن سازگار بود، ایجاد شد و تعداد کارآموزان زن افزایش یافت.
وی در پایان در خصوص اهمیت نقش مجریان زن در پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس تأکید کرد: در مقایسه هنرهای نمایشی و ورزشی سنتی ژاپن مانند «کابوکی»، «بونراکو (تئاتر عروسکی)» و «سامو»، که مشارکت زنان در آن ممنوع است (و این رفتار ناعادلانه همچنان باقی مانده)، با هنر نمایشی «نوگاکو» که از منظر برابری جنسیتی بسیار پیشرفت کرده است، می‌توان به تلاش مجریان زن نوگاکو برای دستیابی به اهدافشان و اهمیت حفظ این میراث توسط حامیان آن اشاره کرد. اعضای نوازندگان آماتور نوگاکو متشکل از زن و مرد است که اجرای حرفه‌ای نوگاکو را حفظ کرده‌اند. از این رو، نوگاکو از حامیان چند لایه سود برده در حالی که در مورد کابوکی و بونراکو، هواداران آنها فقط تماشاگر هستند.
دکتر مومنی در پایان در خصوص حفظ میراث ناملموس ثبت شده گفت: جهت توسعه پایدار و پاسداری از میراث ناملموس ثبت شده، نیازمند همت کافی از سوی برپا کنندگان این میراث جهانی و دستگاه‌های اجرایی با نگاه‌ سیاست‌گذارانه و حفاظت‌مدارانه و ظرفیت‌سازانه مبتنی بر معرفی هویت فرهنگی هستیم که در این راستا قوی‌ترین حافظان این میراث ارزشمند، مشارکت و حضور برپا کنندگان این میراث در جوامع هستند.
دکتر مهنام در پایان این نشست تصریح کرد: هدف اصلی بنیاد ایرانشناسی از برگزاری چنین نشست‌هایی جلب مشارکت و حمایت سازمان‌های بین‌المللی و همراهی کارشناسان از سراسر جهان با نگرش‌های متفاوت در شناساندن داشته‌ها، ظرفیت‌ها و پتانسیل‌های فرهنگی به مردم علی الخصوص زنان و دختران است و اینکه می‌توانیم با تکیه بر این توانمندی‌ها در حوزه‌های مختلف از جمله جذب توریسم، ارتقاء سلامت، طب سنتی و طب اسلامی در سطح کشوری و بین‌المللی فضای هم‌اندیشی و هم‌افزایی برای مشارکت زنان و دختران را فراهم آوریم.