مراسم بزرگداشت هزار و پنجاهمین زادروز «ابوریحان بیرونی»، شانزدهم شهریورماه سال جاری به همت بنیاد‌ ایران‌شناسی برگزار شد. بر این اساس، این رویداد با مشارکت و همکاری دانشگاه شهید بهشتی، وزارت امور خارجه، بنیاد حکمت اسلامی صدرا، کمیسیون ملی یونسکو- ایران، فرهنگستان علوم، فرهنگستان زبان و ادب فارسی، فرهنگستان علوم پزشکی و انجمن‌های مرتبط با مشاهیر و مفاخر کشور و حضور و همراهی سفارت تاجیکستان و سفارت ازبکستان و سخنرانی نمایندگان این نهادهای علمی و فرهنگی، به‌صورت حضوری و مجازی در بنیاد ایران‌شناسی برگزار شد. در این مراسم، دکتر محمدحسین رجبی دوانی، رئیس بنیاد ایران‌شناسی؛ دکتر شیدا مهنام، معاون اطلاع‌رسانی و همکاری‌های علمی و بین‌المللی بنیاد؛ دکتر غلامعلی حداد عادل، رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی؛ دکتر سعدا... نصیری‌قیداری، رئیس دانشگاه شهید بهشتی؛ دکتر سیدعلی یزدیخواه، نایب رئیس کمیسیون فرهنگی مجلس شورای اسلامی؛ دکتر علی‌اکبر متکان، دبیرکل کمیسیون ملی یونسکو- ایران؛ دکتر احمد پاکتچی، سفیر و نماینده دائم ایران در یونسکو؛ دکتر مظفر محمدی، وزیر مختار سفارت تاجیکستان در ایران؛ دکتر محسن ناصری، نماینده فرهنگستان علوم پزشکی و حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر رسول جعفریان، نماینده فرهنگستان علوم به ایراد سخنرانی پرداختند. در ابتدای این برنامه دکتر شیدا مهنام، ضمن خوشامدگویی به مهمانان و تسلیت ایام اربعین سالار شهیدان،‌ حضرت امام حسین(ع)، چنین بیان کرد: مشاهیر، مفاخر، بزرگان و دانشمندان دو شناسه و دو هویت قدرتمند ایران را به ما یادآوری می‌کنند: 1- تمدن عظیم و باشکوه ایران‌زمین، 2- برجستگی این مشاهیر و اندیشمندان در دین مبین اسلام. این هویت‌ها در دنیای ناآرام و متوحش امروز، مظهر عدالت‌طلبی، تمدن و صلح‌طلبی برای نظام جمهوری اسلامی ایران است. جای بسی تأسف خواهد بود که با وجود چنین هویتی، روشنگری و چراغ هدایت را از دست بدهیم؛ چرا که با وجود این مشاهیر و مفاخر- حتی در عرصه‌های سیاسی، اقتصادی و از منظر دیپلماسی عمومی- می‌توانیم برجستگی‌ها و ظرفیت‌های تمدن ایران اسلامی را نقد و معرفی نماییم. اینگونه مراسم‌ و یادبودها در هر جایگاه اجتماعی تلنگری است برای نگاهی دوباره به اندیشه، سیره تفکر و دانش این اندیشمندان، که چگونه زیستند و چگونه آموختند؟ که پس از هزاران سال هنوز یاد و نشانی از علم، تفکر و تدبیر آنها باقی است. ابوریحان بیرونی یکی از اندیشمندان ارزشمند تاریخ و تمدن ایران اسلامی است، که هزار و پنجاهمین سال تولدش از سوی یونسکو برای سال میلادی 2023-2022 به ثبت جهانی رسیده است، تا دنیا نگاه ویژه و دوباره‌ای به آرا و اندیشه‌ها و سیره تفکر و مشی زندگی وی داشته باشد. سپس دکتر رجبی‌دوانی، ریاست محترم بنیاد ایران‌‌شناسی در شروع صحبت ضمن بزرگداشت ایام اربعین حسینی (ع) و تشکر از همکاری صمیمانه نمایندگان کشورهای تاجیکستان و ازبکستان، سازمان یونسکو و دانشگاه شهید بهشتی در برگزاری این رویداد عنوان کرد:‌ بنیاد ایران‌‌شناسی در دوره جدید خود، تاریخ ایران را در سه دوره باستان، اسلامی و انقلاب اسلامی مورد بررسی قرار خواهد داد. این موضوع از آن جهت اهمیت دارد که بتوانیم رسالت شناخت و شناساندن ایران را در سطح ملی، منطقه‌‌ای و بین‌المللی انجام دهیم. بزرگداشت شخصیت برجسته اسلامی، شیعی و جامع‌الاطرافی مانند ابوریحان بیرونی بعد از برگزاری همایش ابوعلی سینا در بنیاد ایران‌شناسی شعبه استان همدان از اقداماتی است که برای آشنایی نسل جوان از معارف خود صورت گرفته و ادامه خواهد داشت. ایشان افزودند، ابوریحان بیرونی حکیمی جامع‌الاطراف بوده که به علوم مختلفی اشراف داشته است. یکی از تخصص‌‌های ایشان، آشنایی با دانش گاهنگاری و تقویم‌نگاری بوده که وی در کتاب آثار‌الباقیه در بیان ‌ماههای قمری و ذکر حوادث ماه صفر آورده است که سر مبارک سیدالشهداء در این ماه به پیکر مقدسشان ملحق گشت. چنانچه می‌‌دانیم برای مکان دفن سر مبارک امام حسین (ع) روایت‌‌های متفاوتی وجود دارد اما نقل قول ابوریحان را با توجه به اشراف او بر تاریخ باید ارجح دانست. در این زمینه علامه مجلسی نیز با نظر ابوریحان بیرونی موافق است. دکتر رجبی‌دوانی بیان کردند که شرافت بدن به سر است و از این رو بزرگداشت اربعین برای شیعیان افضل بر روز عاشورا است. بر این اساس،‌ بنیاد ایران‌شناسی بر آن است تا چهره‌های بزرگ گذشته ایران اسلامی را معرفی کند همانگونه که مقام معظم رهبری نیز بر این موضوع تأکید داشته‌اند. همچنین این بنیاد در نظر دارد نسل جوان امروز را با چهره‌های حی و زندة اندیشمند ایرانی آشنا شوند. دکتر نصیری‌قیداری در ادامه با بیان این مطلب که در سه همایشی که پیش از این در بزرگداشت ابن هیثم برگزار شده است، یک خط فکری را پیگیری کرده‌‌ بیان کرد: ابوریحان بیرونی، ابن‌سینا، ابن‌هیثم و عبد‌الرحمان صوفی چهار دانشمند بزرگی هستند که در سده سوم و چهارم هجری قمری حضور داشته‌‌اند. تلاش‌‌های صورت گرفته توسط این بزرگان و دیگر علمای این دوره موجب آن شد که تمدن اسلامی از قرن 3 تا قرن 7 هجری قمری به اوج برسد. روش‌‌شناسی علمی مبتنی بر تجربه از مهمترین دستاوردهای این چهار دانشمند بزرگ است. ابوریحان بیرونی با مشاهده و تجربه در حوزه‌‌های مختلف علمی یکی از سرآمدان روزگار خود محسوب می‌‌شود. ابوریحان با تکیه بر روش‌‌شناسی علمی و کاربرد عقل و تجربه دستاوردهای بسیاری را برای تمدن اسلامی به ارمغان آورد. این درحالیست که جهان امروز با سرقت ادبی و محتوایی بنیانگذاری این شیوه علمی را به راجر بیکن منتسب کرده‌‌است. دکتر حداد عادل از دیگر سخنرانان این رویداد، ضمن تشکر‌از دست‌‌اندرکاران همایش جهت اهتمام به بزرگداشت ابوریحان، اظهار کرد: به‌عنوان یک ایرانی ایران دوست برای بنیاد ایران‌‌شناسی اهمیت خاصی قائل هستم. ایشان از همراهی خود به‌عنوان هیأت امناء بنیاد یاد کرد و یاد مرحوم دکتر حسن حبیبی مؤسس بنیاد را گرامی داشت. همچنین برای آیت‌‌الله سید محمد خامنه‌‌ای، ریاست پیشین و جناب آقای دکتر رجبی‌دوانی رئیس جدید بنیاد ایران‌شناسی آرزوی موفقیت کردند. ایشان در ابتدای سخنان خود بیان کرد که صحبت‌‌شان در این رویداد به‌صورت کلی و برگرفته از مدخل ابوریحان در دانشنامه جهان اسلام است. این دانشنامه که از افتخارات جمهوری اسلامی ایران است با مداخلی از قبیل زندگی، مذهبی، ریاضیات و نجوم، داروشناسی، کانی‌‌شناسی، جغرافیا و موارد دیگر و دو مقاله مستقل پیرامون کتاب ماللهند و آثارالباقیه توضیحات مفصلی پیرامون ابوریحان ارائه می‌‌دهد. وی ابوریحان را حکیمی جامع معرفی کرد که تسلط بر علوم زمان خود داشته و همواره از گهواره تا گور به دنبال کسب معرفت بوده است. او برخی از کتابهایش را در 28 سالگی و برخی دیگر را در 80 سالگی نگاشته است. 180 کتاب و رساله و مقاله‌‌ای که به وی منتسب است، نشان از فعالیت بسیار او در حوزه‌‌های گوناگون دارد. اما متأسفانه تنها 28 اثر او بر جای مانده است. توجه ویژه به دانش‌‌هایی که امروزه با عنوان علوم انسانی شناخته می‌‌شوند وجه ممیز ابوریحان از معاصرانش به‌شمار می‌‌رود. ابوریحان روح نقّاد و استقلال رأی داشته است. کتاب اسئله و اجوبه او که پرسش‌‌ها و پاسخ‌‌های میان او و ‌ابن‌سینا است، به درستی نشان از این روحیه نقادی و استقلال رأی دارد. دکتر حداد عادل در ادامه صحبت تجربه‌گرایی و عمل‌گرایی را از دیگر خصایص ابوریحان برشمرد. در ادامه این برنامه آقای دکتر دلخوش ضمن بیان سخنانی درباره ابوریحان بیرونی، پیام دکتر امیر عبدالهیان وزیر محترم امور خارجه را قرائت کردند. متن پیام ایشان به شرح زیر است:‌ ایران عزیز و مناطق پیرامونی آن به مدت بیش از هزار سال مهد تمدن وعلوم بشری بوده و منطقه‌ای که از جیحون تا فرات امتداد داشت همواره از قطب‌های این تمدن درخشان به‌شمار می‌آمده‌اند. ظهور صدها شخصیت بزرگ در رشته‌های مختلف علمی، هنری و ادبی در این بازه زمانی و در این حوزه جغرافیایی، گواه این مدعاست. یکی از این شخصیت‌های بزرگ که بر قله‌های دانش و افتخارات بشری درخشش می‌نماید، حکیم عالیقدر «ابوریحان بیرونی» می‌باشد. شخصیتی کم‌نظیر و ذوابعاد که در رشته‌های گوناگون علمی مانند ریاضیات، نجوم،‌طب، تاریخ و فلسفه جزو سرآمدان و ازجمله مفاخر جهان به شمار می‌رود و دستاوردها و میراث علمی او با گذشت بیش از هزار سال، همچنان در شمار گرانبهاترین گنجینه‌های بشری قرار دارد. جهان امروزی و خصوصاً ملت‌های منطقه بسیار خوشوقت‌اند که از وجود گوهر گرانبهایی چون ابوریحان آگاهند و به آثار او دسترسی دارند. بررسی شخصیت و آثار حکیم ابوریحان بیرونی به‌دلیل جامعیت علمی و ذواضلاع بودن ایشان از جنبه‌های گوناگون آموزنده و دارای اهمیت است اما آنچه که اینجانب مایلم بر آن تأکید کنم، دو بعد «اسلامی» بودن و «فراملی» بودن این شخصیت بزرگ است. از طرفی، رشد و بالندگی بیرونی و دستاوردهای علمی کم‌نظیر او در فضای فرهنگی منبعث از اسلام رخ داده و اثبات‌کننده این حقیقت است که اسلام، دینی سازنده و پیش برنده است که به سعادت دنیوی و اخروی بشر توأمان نظر دارد و راه این سعادت را علم‌آموزی می‌داند. از سوی دیگر، «بیرونی» را می‌توان به معنی واقعی کلمه، نماد همبستگی ملت‌های منطقه دانست. او به مانند بسیاری دیگر از مفاخر این منطقه در قالب‌های تنگ نژادی، جغرافیایی و سیاسی نمی‌گنجد و شخصیتی فراملی و منطقه‌ای است. او در ازبکستان امروزی به دنیا آمد و تحصیل علم را شروع کرد، در گرگان ایران‌ زیست و به تحصیل و تدریس پرداخت و در هند به کشف ناشناخته‌ها رفت و سرانجام در افغانستان امروزی آرمید. امروز بزرگداشت بیرونی، بزرگداشت دوستی، همگرای و تقویت همکاری‌های منطقه‌ای است. شخصیت کم‌نظیر بیرونی و عمر پر برکت او می‌تواند چراغ راهی باشد برای حرکت امروز ملت‌ها و دولت‌های منطقه به سمت همگرایی فرهنگی. دستگاه دیپلماسی کشور، با اذعان به اهمیت بی‌بدیل همکاری‌های فرهنگی بین کشورها و ملت‌های همسایه، خود را موظف به استفاده بهینه از فرصت گرامیداشت چهره‌های فرهنگی شاخصی همچون حکیم ابوریحان بیرونی برای نزدیک‌تر کردن ملت‌های منطقه و اجرای سیاست همسایگی در دولت سیزدهم دانسته و بر همین اساس اینجانب لازم می‌دانم از همه دست‌اندکاران این همایش و کسانی که ما را مهمان هزاروپنجاهمین سال تولد او کردند، به ویژه بنیاد ایران‌شناسی سپاسگزاری کنم. در ادامه دکتر احمد پاکتچی، سفیر و نماینده دائم ایران در یونسکو، چنین بیان کرد: ابوریحان بیرونی نه‌تنها در گذشته مایه افتخار تمدن ایرانی و تمدن مشترک ما در شرق جهان اسلام بوده، بلکه امروز هم ظرفیت‌های بزرگی دارد. ابوریحان باعث ایجاد دوستی و برادری با کشورهای منطقه از جمله ازبکستان و تاجیکستان است. اگر از منظر یونسکویی به ابوریحان نظاره کنیم، باید بگویم وی دارای شخصیتی است که می‌تواند از جنبه‌های گوناگون برای یک سازمان بین‌المللی- که در جنبه‌های مختلف علم و فرهنگ و... فعالیت می‌کند- ارزش و اهمیت داشته باشد. در شرح حال‌هایی که برای وی نگاشته شده، به جنبه‌های مختلفی از برجستگی این شخصیت اشاره شده است. بر این اساس به برخی از ویژگی‌های ابوریحان بیرونی که در عصر ما پر اهمیت‌تر است، چنین می‌توان پرداخت: وی به حق یکی از چهره‌های طلایی دوران اسلامی است و سوال است که این دوره تمدن اسلامی چه ویژگی‌هایی داشته که آن را به اوج رسانده و شاهد یک درخشش طلایی از این دوران هستیم. به عقیده بنده اگر ما بتوانیم در این زمینه گام‌های مؤثری برداریم و ویژگی‌های این دوره و ویژگی‌های بیرونی را بازشناسی نماییم، امکان اینکه بتوانیم در این بازدرخشش درس بگیریم، هست. یکی از ویژگی‌های ابوریحان موضوع صریح سخن گفتن وی و مسئولیت سخن را برعهده گرفتن است. از نمونه‌های جالب این مسئله این است که ابوریحان در کتاب «تحدید نهایات الاماکن» اشاره می‌کند که در نیمکره جنوبی سکنه وجود دارد و اشاره دارد به اینکه ارسطو خیلی با احتیاط و بدون هیچ اظهارنظر روشن و صریح از این مسئله عبور کرده و نشان می‌دهد چگونه رندانه می‌شود بدون اظهار نظر صریح، از زیر یک گزاره‌ای گریخت، بدون اینکه کسی بتواند نقدی به هر شکل به‌آن وارد کند. دومین ویژگی ابوریحان رویکرد تحقیقی وی است. ایشان فارغ از حوزه ذهن و استدلال و مباحث فلسفی و نظری درگیر خود اشیاء می‌شود و با اشیاء زندگی می‌کند، به جای اینکه با دنیای ذهن خود زندگی کند (روش مشاهده‌گری و تجربه‌گرایی). وی درباره فسیل موجودات دریایی از جمله صدف در جزیره عربستان صحبت می‌کند و مطرح می‌کند این منطقه در واقع زمانی دریا بوده و بعد به خشکی تبدیل شده است. سومین ویژگی ابوریحان رویکرد تطبیقی است. وی برای مقایسه در علم ارزش بسیار بالایی برخوردار است و به طور خاص در حوزه علومی که امروز بنام علوم انسانی از آنها صحبت می‌شود. همچنین توجه بیرونی به ادیان تطبیقی است. ابوریحان در مقدمه کتاب تحقیقی ماللهند چنین بیان می‌کند: کلام هندویان را من آنگونه که هست می‌آورم و سپس سخنان همپایه با آن را از یونانیان می‌آورم، تا معنای آنها روشن شود. یعنی معتقد به بحث مطالعات تطبیقی و مقایسه دو یا چند موضوع با یکدیگر از حیث علمی است و آن را مسیری برای بازشناسی پدیده‌ها می‌داند. این نوع مقایسه در ادیان و در کارهای ابوریحان بیرونی در باب آداب و رسوم و زبان‌ها مشاهده می‌شود و به‌طور کلی این یک فن و روش عمومی است که بیرونی را در مطالعات خودش موفق کرده است. در ادامه برنامه آقایان دکتر سیدعلی یزدیخواه، نایب رئیس کمیسیون فرهنگی مجلس شورای اسلامی؛ دکتر علی‌اکبر متکان، دبیرکل کمیسیون ملی یونسکو- ایران؛ دکتر مظفر محمدی، وزیر مختار سفارت تاجیکستان در ایران؛ دکتر محسن ناصری، استاد دانشگاه و نماینده فرهنگستان علوم پزشکی ؛ حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر رسول جعفریان، استاد دانشگاه و نماینده فرهنگستان علوم به ایراد سخنرانی پرداختند. در پایان طی مراسمی توسط ریاست محترم بنیاد از سخنرانان تجلیل به عمل آمد.