چهارمین نشست از سلسله نشست‌های جهان ایران‌شناسی، با موضوع «ایران‌شناسی در ژاپن»، به‌همت معاونت اطلاع‌رسانی و همکاری‌های علمی و بین‌المللی بنیاد ایران‌شناسی و با همکاری وزارت امور خارجه و سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی برگزار شد. به گزارش معاونت اطلاع‌رسانی و همکاری‌های علمی و بین‌المللی بنیاد، این نشست مجازی روز شنبه دهم اردیبهشت‌ماه 1401، با هدف بررسی پیشینه ایران‌شناسی در ژاپن و تاریخ مطالعات و ارتباطات ایران‌شناسی در این کشور، وضعیت کنونی ایران‌شناسان و نهادهای ایران‌شناسی ژاپن، انتظارات متقابل و چشم‌اندازهای آینده و ارائه راهکارها و هم‌اندیشی در جهت رفع کاستی‌های پیش‌رو در حوزه مطالعات و فعالیت‌های ایران‌شناسی در ژاپن برگزار شد. این نشست با حضور سرکار خانم‌ها:‌ دکتر شیدا مهنام، معاون اطلاع‌رسانی و همکاری‌های علمی و بین‌المللی بنیاد ایران‌شناسی؛ دکتر یاما گیشی، استاد دانشگاه میجی و آقایان: محمدرضا لقمانی، سرپرست نمایندگی جمهوری اسلامی ایران در توکیو؛ دکتر غلامعلی حداد عادل، رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی و رئیس بنیاد سعدی؛ دکتر علیرضا دلخوش، معاون همکاری‌های فرهنگی و سمن‌ های مرکز دیپلماسی عمومی وزارت امور خارجه؛ دکتر حسین دیوسالار، نماینده رئیس سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی؛ دکتر هاچی اوشی، استاد افتخاری دانشگاه مطالعات خارجی توکیو؛ دکتر هیتوشی سوزوکی، استاد مرکز تحقیقات و آموزش جترو؛ دکتر هاشم رجب‌زاده، محقق، مترجم و استاد ایران‌شناسی و زبان فارسی در دانشگاه‌های ژاپن و وابسته فرهنگی اسبق ایران در آن کشور؛ دکتر هاروتا، استاد دانشگاه توکای؛ دکترکندو، استاد دانشگاه مطالعات خارجی توکیو؛ دکتر اوتسکا، استاد دانشگاه توکیو و دکتر گل‌محمدی، استاد دانشگاه تهران همراه بود. در ابتدای این نشست خانم دکتر مهنام، معاون اطلاع‌رسانی و همکاری‌های علمی و بین‌المللی بنیاد، ضمن خوشامدگویی به مهمانان و تشکر از حاضران در نشست، برگزاری چنین نشست‌هایی را سبب‌ساز هم‌افزایی بیشتر در پرداختن به ظرفیت‌های فرهنگی، هنری، علمی، اقتصادی و روابط دیپلماتیک میان دو کشور بیان کرد و فرصت مناسبی برای پژوهشگران هر دو کشور، جهت بهره‌بردن از نتایج اینچنین نشست‌های علمی، فرهنگی و دیپلماتیک خواند. بنابر گفته ایشان دنیای پر از تبعیض و خشونت امروز، بر ضرورت برجسته‌سازی ظرفیت‌های فرهنگی کشورهای متمدن و کهن و شناسایی نقاط اشتراک و نزدیک کردنشان به هم، نیاز دارد. این امر به هم‌افزایی مضاعف در عرصه سیاسی و پیشبرد تعاملات و مناسبات بین‌المللی، علم و فناوری، فرهنگ و هنر، ورزش، موضوعات زنان و کودکان، محیط زیست و... کمک می‌کند و بر روند صلح‌سازی و تنش‌زدایی اثرگذار است. همچنین این نشست از سویی به اشتراک گذاری مفروضات نظری اندیشمندان ژاپنی و ایرانی است و از سوی دیگر برای بنیاد ایران‌شناسی- به‌عنوان متولی اصلی اینگونه نشست‌ها- دارای نتایج تأثیرگذار عملیاتی، در قالب برگزاری رویدادهای مشترک فرهنگی، بزرگداشت مشاهیر و مفاخر و انجام پروژه‌های تأثیرگذار پژوهشی است؛ تا روند مشارکت و دوستی را صد چندان کند. شناسایی فرصت‌های موجودِ میان دو کشور و رصد و به حداقل رساندن چالش‌های احتمالی، از دیگر اهدف این نشست است. ایشان در پایان، با اشاره به امضای «عهدنامه مودت» در سال 1930 میلادی و نیز دیدارهای مقامات بلندپایه دو کشور در طول سالیان گذشته- از جمله ملاقات نخست وزیر ژاپن با مقام معظم رهبری- برگزاری این نشست را دست بیعتی دوباره با ژاپن در راستای پیشبرد اهداف علمی و فرهنگی در حوزه ایران‌َشناسی بیان کرد. در ادامه، آقای لقمانی، سرپرست نمایندگی جمهوری اسلامی ایران در توکیو، ضمن اشاره به برگزاری روز قدس در سراسر جهان- در روز گذشته (آخرین جمعه ماه مبارک رمضان)- مهمترین مسئله جهان اسلام را فلسطین خواند و تبیین دقیق و صحیح از ایران‌شناسی و ایران فرهنگی و تاریخی در دنیای معاصر را، در سایه‌سار شناخت اسلام و اسلام‌شناسی محقق دانست. ایشان همچنین خبر از برپایی نمایشگاه خط و اسناد و آثار فرهنگی و هنری ایران، در حاشیه برگزاری این وبینار در «تالار فردوسی» نمایندگی جمهوری اسلامی ایران در توکیو داد و در ادامه کلیپی از این نمایشگاه- به‌صورت مجازی- برای حاضران در نشست به اجرا درآمد. آقای دکتر غلامعلی حداد عادل، رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی نیز در این نشست به معرفی اجمالی ایران‌شناس ایرانی مستقر در ژاپن، آقای دکتر هاشم رجب‌زاده پرداخت و به برخی آثار ایشان در حوزه ایران‌شناسی- از جمله انتشار سلسله کتاب‌هایی با عنوان «گنجینه اسناد فارسی» در ژاپن- اشاره کرد. بنابر گفته ایشان سابقه روابط دیپلماتیک میان ایرانیان و ژاپنی‌ها به 90 سال پیش بازمی‌گردد؛ یعنی از سال 1919، اما در طول 150 سال اخیر و از زمان شاهان قاجار این دو ملت با یکدیگر مراودات تجاری و فرهنگی داشته‌اند. وجود فرهنگ و سنتهای کهن میان هر دو ملت باعث شده، تا ایرانیان علاقه‌مند به شناخت ژاپن در ابعاد گوناگون شوند. بر این اساس امروز به معرفی دکتر هاشم رجب‌زاده، ایران‌شناس ایرانی ساکن در ژاپن خواهم پرداخت. وی با بیان اینکه نزدیک به 30 سال است با دکتر رجب‌زاده دوستی دارد و از آثار و مقالات ایشان مطلع است، چنین ادامه داد: «معرفی او را برای خودش مفید نمی‌دانم، اما شناخت او برای ایرانیان را مفید و ضروری می‌دانم. دکتر رجب‌زاده متولد ۱۳۲۰ است و دکتری خود را در رشته تاریخ دانشگاه تهران اخذ کرده است. موضوع پایان‌نامه ایشان به تاریخ ایلخانان مربوط می‌شود و کارش را از وزارت کشور آغاز کرد و سپس به وزارت امور خارجه منتقل شد. پس از انقلاب اسلامی از ۱۳۵۹ تا ۱۳۶۱ به عنوان دبیر فرهنگی ژاپن منصوب شد؛ سپس به اوساکا رفت و استاد دانشگاه مطالعات خارجی دانشگاه اوساکا شد. آموزش زبان فارسی در دانشگاه اوساکا حداقل ۱۲۰ سال سابقه دارد و دکتر رجب‌زاده ۴۰ سال است در این دانشگاه پاسدار زبان و ادبیات فارسی و ایران‌شناسی است و پیوسته به تألیف کتاب و مقالات درجه اول مشغول می‌باشد.» رئیس بنیاد سعدی خاطرنشان کرد: امروز وقتی درباره روابط ایران و ژاپن صحبت می‌شود، معمولاً به قول ایشان استناد می‌شود و علاوه‌بر این، نشان «گنجینه مقدس» را از امپراطوری ژاپن دریافت کرده است. آثار وی در چند حوزه طبقه‌بندی می‌َشود، بعضی از آثار او درباره خود ژاپن است، مثلاً: امپراطوری میجی و تحولات آن. ایشان همچنین به‌تازگی کتابی که از یک ایران‌شناس آمریکایی تلخیص کرده بود را منتشر کرده است. کار سترگ دیگر ایشان یافتن سفرنامه‌هایی از اواسط دوره قاجار تاکنون است، که ایرانیان و ژاپنی‌ها نگاشته‌اند. دکتر حداد عادل افزود: وی ۵۱ سفرنامه را درباره ایران و ژاپن با ترجمه دو سویه منتشر کرده و اثر دیگر ایشان انتشار یک سلسله کتاب در ژاپن با عنوان «گنجینه اسناد فارسی» است، که شامل اسناد محکمه‌های شرعی و عرفی قدیم در دوران قاجار میشود. تاریخچه گردآوری این گنجینه چنین است که استاد در بازار تهران به اسناد محکمه دوران قاجار در یک کتاب فروشی برمی‌خورد. این اسناد دو قسمت بوده که فرد دیگری نیز بخش اول آن را خریداری کرده بود. دکتر رجب‌زاده آن فرد را شناسایی می‌کند و از وی اسناد را می‌خرد. او این مجموعه را تنظیم و به ژاپنی ترجمه و منتشر می‌کند. وی افزود: جلد نهم این کتاب به نام «دعاگویان و دیوانیان ایل مازندران در دوره قاجار» است که، در دانشگاه توکیو منتشر شده است. این اسناد، تاریخ سیاسی، اقتصادی، اجتماعی آن دوران را روشن می‌سازد. همچنین او خانه مسکونی خودش در شهر اوساکا را به «خانه ایران» تبدیل کرده و این خانه به مرکز تحقیقات در ژاپن تبدیل شده است. دکتر حداد عادل در پایان به دیگر آثار دکتر رجب‌زاده اشاره کرد و چنین بیان داشت: کتاب دیگر ایشان فهرست ایران‌شناسان در ژاپن است، که منبع موثق دانشگاهی در این زمینه می‌باشد. کتاب دیگر جستارهای ژاپنی در قلمرو ایران‌شناسی است که، با مقدمه ایرج افشار منتشر شده است. دکتر رجب‌زاده مسلط به زبان‌های ژاپنی، انگلیسی و عربی است و علاوه‌بر گنجینه سفرنامه‌ها و اسناد، گنجینه‌ای دیگر درباره دوره ایلخانان و دوره رشید‌الدین فضل‌ا... دارد. در ادامه، آقای دکتر علیرضا دلخوش، معاون همکاری‌های فرهنگی و سمن‌ها مرکز دیپلماسی عمومی وزارت امور خارجه، به موضوع «ایران‌شناسی پس از اسلام» در ژاپن پرداخت، که خوشبختانه توجه وافی و کافی به این دوره از سوی محققان ژاپنی به خوبی صورت گرفته است. بنابر گفته ایشان، وزارت امور خارجه ایران، در سال ۲۰۱۹ نوداُمین سالگرد روابط تاریخی ایران و ژاپن را جشن گرفت، اما تاریخچه این ارتباط بیش از هزار سال و ورای قرون است. ملت ژاپن دارای سابقه مثبت در مصادیقی همچون: نظم، تربیت و احترام به خانواده، وفای به عهد در اذهان ایرانیان است، که سرمایه ارزشمندی برای مردم ژاپن در ایران محسوب می‌شود. امتیاز ایران‌شناسی در ژاپن، پرداختن به موضوع ایران پس از اسلام است. تدریس ایران‌شناسی در دانشگاه اوساکا از سال ۱۹۲۵ میلادی آغاز شده و با حضور استادان ارزشمندی همچون دکتر رجب‌زاده جایگاه ایران‌شناسی در این دانشگاه تثبیت گشته است. دکتر دلخوش در ادامه چنین بیان کرد: در کشور ژاپن ۱۴ مرکز زبان و ادبیات فارسی فعال است، که بیشتر آثار ادبیات کلاسیک فارسی ایران، همچون: مولوی، عطار، خیام، سعدی، حافظ شیرازی و از معاصران صادق هدایت، جلال آل احمد و… در آنها ترجمه شده است. در ایران نیز بیش از ۵۰۰ جلد کتاب درباره ژاپن تألیف و یا ترجمه شده، که این آمار جدا از مقالات است. وی در ادامه افزود: ایران‌شناسی بدون زبان و ادبیات فارسی، موسیقی ایرانی، هنر خوشنویسی، نقاشی، هنرهای تجسمی و معماری ابتر و ناقص است. وزارت امور خارجه مفتخر است که در کنار سایر نهادهای فعال در حوزه ایران‌شناسی، تسهیلاتی در حوزه ایران‌شناسی در ژاپن در اختیار پژوهشگران قرار ‌دهد. همچنین معرفی مشوق‌های ایران‌شناسی برای محققان خارجی، از جمله «جایزه بین‌المللی ایران‌شناسی» در دستور کار وزارت امور خارجه قرار گرفته است. همچنین دکتر حسین دیوسالار، نماینده رئیس سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، ضمن معرفی رایزنی فرهنگی ایران به‌عنوان نماینده بنیاد سعدی در سایر کشورها، به برگزاری منسجم دوره‌های زبان‌‌آموزی فارسی در طول پنج سال گذشته در ژاپن اشاره کرد و چالش ایران‌شناسی و ایران‌شناسان ژاپنی را- با اینکه هم‌اکنون در این عرصه از غربی‌ها پیشتازترند- عدم تأمین و تولید محتوای مناسب با ترجمه مناسب بیان کرد و خواستار رفع این معضل از سوی نهادهایی همچون بنیاد ایران‌شناسی و بنیاد سعدی شد. در ادامه این نشست دیگر محققان ایرانی و ژاپنی به بیان نقطه نظرات و دیدگاه‌های خود درخصوص موضوعات نشست پرداختند. بر این اساس، دکتر هاتچی اوشی، استاد تاریخ معاصر ایران و منطقه غرب آسیا در دانشگاه مطالعات خارجی توکیو، به بیان خاطرات خود از 50 سال پیش به اینسو و اینکه چگونه رو به رشته ایران‌شناسی آورده، پرداخت. وی چنین بیان کرد: هفت سال پیش بازنشسته شدم و از جوانی مشغول به مطالعه در حوزه شناخت مسائل ایران و ایران‌شناسی بودم. زندگی کاری من به سه دوره قابل تقسیم است. در جوانی از ۲۰ تا ۲۷ سالگی درباره ایران اطلاعات مستقیم نداشتم و فقط از طریق رسانه‌های جمعی ایران را ‌شناختم. ارتباط مستقیم من با ایران از ۲۷ سالگی شروع شد؛ یعنی سال ۱۹۷۸ میلادی که برای نخستین‌بار توانستم به ایران سفر کنم و به فرهنگستان زبان و ادب فارسی بروم. در ایران تصمیم گرفتم تحصیلاتم را ادامه دهم، که همزمان با اوج‌گیری تحولات انقلاب اسلامی در ایران بود و اطلاعی درباره انقلاب مردم ایران نداشتم؛ بنابراین در مطالعاتم به تحقیق درباره انقلاب اسلامی مردم ایران پرداختم و تأثیر بسیاری از این موضوع گرفتم. پس از بازنشستگی نیز در دانشگاه آزاد اسلامی تهران، واحد علوم و تحقیقات، در مقطع ارشد و دکتری به مدت سه سال ایران‌شناسی و مطالعات ژاپنی تدریس کردم. ایشان در پایان با بیان اینکه ایران‌شناسی در ژاپن و ژاپن‌شناسی در ایران، دو روی سکه هستند، پرداختن به ایران‌شناسی در ژاپن را بیشتر از ژاپن‌شناسی در ایران بیان کرد و بر این اساس توجه به این حوزه را، در ایران لازم و ضروری بیان کرد. در ادامه، دکتر هاشم رجب‌زاده، استاد ایران‌شناسی و زبان فارسی در دانشگاه‌های ژاپن، به موضوع روابط انسانی که در چندین سفرنامه ژاپنی مطرح شده، پرداخت. بنابر گفته ایشان،‌ نخستین واکاوی درباره علاقه ایرانیان به ژاپن را «یوشیدا ماساهارو»، نخستین سفیر ژاپن در ایران، با نگارش سفرنامه‌اش انجام می‌دهد. یوشیدا در طول 9 ماه مأموریتش در ایران سعی می‌کند تا به شناخت ایرانی‌ها بپردازد و به این موضوع دست یابد که ایرانی‌ها درباره ژاپنی‌ها چگونه می‌اندیشند. او با قشرهای مختلف سیاسی و علمی و مردم عوام مصاحبه می‌کند و به این نتیجه می‌رسد که مردم ایران- با طبقه‌های مختلف فرهنگی- دوستدار کشور ژاپن‌اند و خواستار برقراری بیشتر روابط تجاری میان ایران و ژاپن می‌باشند. وی در سفرنامه خود از یک ایرانی مشتاق ژاپن که به او «پیرمرد ژاپنی در تهران» یا «پیرمرد مشتاق ژاپن» می‌گوید، یاد می‌کند. این مرد معلم تاریخ در دوره مظفرالدین شاه قاجار است، که بسیار ژاپن را دوست میدارد. وی سفیر ژاپن را به خانه‌اش دعوت می‌کند، که دیوارهای اتاق پذیرایی‌اش پوشیده شده با تصاویر جنگ ژاپن و روسیه، امپراطور میجی و وزیران ژاپنی است. یوشیدا از این معلم دلیل علاقه‌اش به ژاپن را می‌پرسد و وی از عزم و اراده ژاپنی‌ها و علاقه‌اش به این موضوع می‌گوید. در ادامه نشست، خانم دکتر توموکو یاماگیشی، استاد دانشگاه میجی از علاقه‌ بسیار خود به مطالعات ایران‌شناسی سخن گفت و اینکه تحقیقاتی در حوزه تاریخ معاصر ایران و مقایسه شخصیت‌های تاریخی ایران با ژاپن، همچون: امیرکبیر با ریوما، مصدق با یوشیدا، دارد. پرداختن به موضوعات (فرهنگ عامه) شامل: عید نوروز، اعتقاد به روح درگذشتگان، ساختار مذهبی چند لایه در ایران، (زندگی عامه) شامل: کاشتن و خوردن برنج، حمام عمومی،‌کرسی و بقچه، (قوم نگاری و تئوری فرهنگی) و (تیپ و ساختار جامعه ایرانی) از دیگر تحقیقات ایشان در حوزه ایران‌شناسی است. همچنین دکتر هیتوشی سوزوکی، استاد مرکز تحقیقات جترو، به موضوع همکاری‌های اقتصادی ایران و ژاپن، با استناد به رساله دکتری خود با عنوان: «نگاهی به انقلاب اسلامی ایران بر اساس دیدگاه کارشناسان شرکت‌های اقتصادی ژاپنی فعال در ایران»، پرداخت. دکتر هاروتا، استاد دانشگاه توکای، نیز به مطالعات تطبیقی خود درباره آثار باستانی ایران از دوران هخامنشی تا ساسانیان پرداخت و شباهت‌ها و نمادهایی که در آثار باستانی دو فرهنگ ایرانی و ژاپنی وجود دارد را- به زبان انگلیسی- تشریح کرد. در ادامه، دکتر کندو، استاد دانشگاه مطالعات خارجی توکیو و پژوهشگر نسخ خطی و تاریخ صفوی و قاجار، به چالش‌های دسترسی به اسناد و نسخ خطی موجود در مخازن کتابخانه ملی ایران اشاره کرد و از چالش‌های خود در اینباره سخن گفت. وی که درباره نسخ خطی دوران صفوی- از 20 سال پیش به اینسو- تحقیق کرده، از چالش‌هایش برای دستیابی به این اسناد گفت و اینکه که پس از فراز و فرودهای فراوان و دستیابی به این نسخ توانسته کتاب «اسناد ایرانی» را در انگلستان و ایران و سپس کتاب «تاریخ اجتماعی تهران در دوره قاجار» را، در انگلستان منتشر کند. آقای دکتر اوتساکا، استاد دانشگاه توکیو نیز درخصوص «بررسی نسخ خطی فارسی» به ایراد سخنرانی پرداخت و «تاریخ گزیده» حمدا... مستوفی را با نسخ خطی تاریخی بر جای مانده، شامل: «تاریخ گزیده با ذیل زین قزوینی»، «تاریخ گزیده با ذیل مؤلف ناشناس»، «تاریخ گزیده با تاریخ آل مظفر محمود کتبی»، «تاریخ گزیده با ذیل مؤلف ناشناس قزوینی (تازه کشف شده) و «تاریخ گزیده معمولی»، بررسی کرد. در پایان، دکتر گل محمدی، استاد دانشکده مطالعات جهان دانشگاه تهران با بیان اینکه بر روی تاریخ توسعه‌ای ایران و ژاپن مطالعه کرده است، چنین بیان داشت: خواستگاه شرق‌شناسی و ایران‌شناسی در غرب با اهداف استعماری سیاستمداران همراه بوده است و وقتی این رشته در مراکز علمی تثبیت می‌شود، تحقیقات در مراکز مختلف دچار تناقض می‌شود. اکنون باید با روش پژوهش بومی به هماهنگی تحقیقات در مراکز مختلف همت گمارد. خوشبختانه روش پژوهش ژاپنی‌ها غربی نیست و قرابت نزدیکی به روش ما دارد. می‌توان با دیجیتالی کردن اسناد و تحقیقات ایران‌شناسی، دسترسی بهتر به منابع بومی و هماهنگی تحقیقات پژوهشگران خارجی با تحقیقات داخلی را فراهم آورد. در پایان دکتر عبدالمجید میردامادی، معاون اداری و مالی بنیاد، با اشاره به برپایی سلسله نشست‌های جهان ایران‌شناسی، در طی چند ماه اخیر، این نشست را چهارمین نشست عنوان کرد و هدف از برپایی آنها را بررسی پیشینه ایران‌شناسی و تاریخ مطالعات و ارتباطات ایران‌شناسی در کشور مورد نظر، وضعیت کنونی ایران‌شناسان و نهادهای ایران‌شناسی آن کشور، انتظارات متقابل و چشم‌اندازهای آینده و ارائه راهکارها و هم‌اندیشی در جهت رفع کاستی‌های پیش‌رو در حوزه مطالعات و فعالیت‌های ایران‌شناسی بیان کرد.