پنجمین نشست از سلسله نشستهای دوشنبه‌های ایرانشناسی برگزار شد:
«واكاوی عوامل مؤثر در تداوم باورهای باستانی زروانی و میترایی در دوره اسلامی»
پنجمین نشست از سلسله نشستهای دوشنبه‌های ایرانشناسی با موضوع «واکاوی عوامل مؤثر در تداوم باورهای باستانی زروانی و میترایی در دوره اسلامی»، بهمت بنیاد ایرانشناسی، چهاردهم آبانماه 1397 برگزار شد. به گزارش روابط عمومی بنیاد ایرانشناسی، در این نشست آقای دکتر میرزامحمد حسنی، عضو هیئت علمی گروه تاریخ دانشگاه آزاد اسلامی (واحد تهران مركزی)، به ایراد سخنرانی پرداخت.
ایشان با بررسی وضعیت دینی ایرانیان در دوره ساسانی، دین ایرانیانِ عصر ساسانی را تلفیفی از سه دین «مزدایی»، «زروانی» و «میترایی» معرفی كرد؛ كه تحت لوای دین زرتشتی بعنوان دین ملی ایرانیان قرار داشتند و در دوران باستان و در طول دوره ساسانی گاهاً تسلط با یكی از این فرقه‌ها بوده است.
بنابر گفته آقای دكتر حسنی بزرگترین معضل دین زرتشتی- كه در چهار سده حكمرانان ساسانی تلاش میكنند آنرا بعنوان دین ملی ارائه دهند- آنست كه در تقابل با دین جهانی زمان خودش قرار میگیرد. بعنوان مثال در سده سوم در برابر دین جهانی مانویت به مقاومت خصمانه برمیخیزد، اما سرانجام این دین در تقابل با دین اسلام- كه دینی جهانی است- تسلیم و مغلوب میشود.
در ایران عصر ساسانی دو فرقه یا گرایش نسبت به دین وجود دارد:
1- فرقه مزدایی، كه به ثنویت و دوگانه‌باوری اعتقاد دارند و همه چیز را زاده خدای خوبی «اهورامزدا» و خدای بدی «اهریمن» میدانند؛
2- كیش زروانی، كه به یگانه‌باوری اعتقاد داشته و اهورا مزدا و اهریمن را زاده خدای بالاتر و بزرگتری با نام «زروان» میدانند. دین ایرانیان عصر ساسانی از دوره شاپور دوم- یعنی سده چهارم میلادی تا پایان عصر ساسانی- دین زروانی است. بر این اساس، دو قطب یا مركزیت دینی در مناطق «استخر» فارس و «شیز» در آذربایجان بوجود می‌آید. در طول دوره ساسانی و سدههای نخست دوران اسلامی رقابت این دو مركز دینی با هم قابل مشاهد است. حوزه استخر به «اختیار» باور دارد و حوزه شیز با باورهای سنتی و كهنتر به «جبر و تقدیر»- سرنوشت، بخت و اقبال، تصادف و مشیت الهی- معتقد است.
همچنین اختلاف میان دو حوزه شیز و استخر در ساختار طبقه روحانیون زرتشتی- كه تأثیر بسزایی در تحولات دین زرتشتی داشتند- نیز اثر میگذارد و روحانیون حوزه استخر كه به «اختیار» معتقد بودند، در دوره شاپور دوم قدرت خود را از دست داده و در این دوره قدرت به روحانیون مستقر در حوزه شیز، «جبریون» منتقل میشود. بزرگترین روحانی حوزه شیز، «آذرباد مَهر اسپندان»- گردآورنده اوستا دردوره شاپور دوم- است. بر این اساس، از این دوره به بعد تا پایان عصر ساسانی شاهد حذف نام و اقدامات روحانیون اختیارگرای حوزه استخر، همچون «كرتیر»- كه دارای كتیبه‌ها و نقش برجسته‌های زیادی است- از متون پهلوی و روایات زرتشتی متأخر هستیم.
آقای دكتر حسنی در ادامه با بیان اینكه در آیین زروانی كه معتقد به یگانه‌پرستی است و دین اصلی ایرانیان عصر ساسانی است، چنین بیان میدارد: پرستش و باور به خدایی با نام «زروان» در شرق باستان بسیار كهنسال است. قویترین سندی كه از خدایی با نام زروان یاد كرده است، كتیبه‌های بابلی- مربوط به سده پانزدهم پیش از میلاد- است. اسم خدایی با نام زروان در كتیبه‌های بابلی می‌آید، اما هیچ سندی در دست نیست كه آیا پرستش هم میشده یا خیر؟
عملاً از دوره هخامنشی گزارشهایی در دست است كه پرستش زروان- خدای زمانهای بیكران، خالق اهورامزدا و اهریمن- در ایران رایج بوده است. در نوشته‌های اوستا نیز به خدایی با نام زروان اشاره شده است. مجموعه اسناد یونانی یافت شده در آسیای كوچك نیز به پرستش زروان در ایران اشاره دارد. همچنین در این دوره كیش میترایی یا مهرپرستی باورهایی از آیین زروانی را در خود ادغام میكند و سرانجام متون پهلوی جدید دچار تفاوتهایی میشود.
آیین زروانی تا سده چهارم هجری قمری و بنابر گفته مهرداد بهار تا سده هفتم ادامه می‌یابد. همچنین تداوم بكارگیری نام زروان در دوره اسلامی نیز نشان میدهد تا سده هشتم هجری نیز این آیین در ایران و بیشتر در استان فارس رواج داشته است.
بعلاوه، در دوره اسلامی بن‌مایه‌های زروانی تأثیر شگرفی بر تصوف و گرایشهای عرفانی، كه در دوران ساسانی نیز وجود داشته، دارند. بنابر متون عرفانی زروانی، انسان برای نیكیهای این جهان وابسته به سرنوشت «زروان» است؛ اما برای نیكیهای جهان آخرت وابسته به كردههای خویش «اختیار» است. (تلفیق اختیار و جبر در زندگی انسان ایرانی)
بر این اساس، با تلفیق و تداوم باورهای باستانی در دین جدید اسلام و در قالب «تشیع» و «تصوف»، آیین زروانی به بقای خود ادامه میدهد. همچنین آیین مهر و زروانی بر شكلگیری عیاران و ورزش زورخانه‌ای و پهلوانی نیز اثرگذار هستند.
گزارش تصویری پنجمین نشست از سلسله نشستهای دوشنبه‌های ایرانشناسی
«واکاوی عوامل مؤثر در تداوم باورهای باستانی زروانی و میترایی در دوره اسلامی»
